Zwart-wit fotografie: een kunst op zich

Ik start mijn verhaal met een stukje geschiedenis. Ooit was het zwart-witbeeld de enige manier om iets vast te leggen. Veel verschillende technieken passeerden de revue – allemaal gebaseerd op chemicaliën die reageren op licht. Het uiteindelijk resultaat was een foto met grijstinten. Enkele schuchtere pogingen om in kleur te fotograferen zagen het levenslicht, maar nergens op grote schaal. In die fase ontstonden legendarische namen, zoals Ilford en de heer Eastman die Kodak oprichtte. Beiden zijn bekend vanwege enkele befaamde films.

Pas in de jaren zestig van de vorige eeuw werd kleurenfotografie toegankelijk voor de consument. Het 35mm-filmrolletje was toen al ingeburgerd. Dat werd vanaf begin jaren tachtig, toen de eerste digitale camera op de markt kwam, langzaamaan vervangen door de beeldsensor.

Onze wereld en waarneming is er een van kleur en het leeuwendeel van de foto’s wordt dan ook in kleur vastgelegd. Lang leve kleur – daaraan kan geen enkel saai zwart-witbeeld tippen. Of toch wel?

In landschapsfotografie streef je naar een sfeervol beeld en in het licht van het gouden uurtje of de aanpalende tijdstippen zal je dan ook het leeuwendeel aan beelden schieten. Naast licht zijn onderwerp en compositie dan ook de steunpilaren van een goed beeld. Maar niet alle omstandigheden leveren je die magische omstandigheden. Denk maar even aan het harde contrastrijke licht op de middag. Of het andere uiterste: het saaie licht op een regendag of de melkwitte lucht bij een winters sneeuwlandschapje. Een kleurenbeeld leidt bij dergelijke omstandigheden zelden tot een bevredigend beeld, integendeel zelfs. Veel fotografen halen bij deze situaties hun toestel niet eens uit de tas. En dat is jammer, want een zwart-witbeeld kan hier krachtiger spreken.

Of je nu specifiek op zoek gaat naar monochrome beelden of deze achteraf van kleur omzet in zwart-wit is slechts een verschil in werkwijze. Het levert je in elk geval een beeld op – beter dan helemaal niets. Trouwens, wie zegt dat een goed zwart-witbeeld niet kan tippen aan kleur, bekijkt maar eens het werk van de meesters in deze discipline. Bekende zwart-witfotografen als Ansel Adams bewijzen het tegendeel.

Contrast, vorm en structuur

De laatste tijd wint het fotograferen op film terug aan populariteit. Legendarische zwart-witfilms (Tri-X van Kodak of FP4 en HP5 van Ilfort) zijn terug verkrijgbaar. Maar de fotografen onder ons die nog effectief met zwart-witfilm op stap gaan behoren tot de uitzonderingen. Met de huidige mogelijkheden in het digitale tijdperk lijkt zwart-wit dan ook saai en voorbijgestreefd. Hoewel je als fotograaf er niet direct naar streeft om volledig monochroom te fotograferen (tenzij dit je ding is natuurlijk) zijn er omstandigheden waarin dit wel degelijk zin heeft.

Het is ook best een drempel om te zien en denken in zwart-wit en diverse grijstinten. Het waarnemen in kleur zit nu eenmaal in onze natuur. Een kleurenspel als een zonsondergang levert meestal een spectaculair kleurenbeeld op. Diezelfde weergave in grijstinten zal stukken minder boeien. Omstandigheden die om kleurweergave vragen, leveren meestal geen boeiend monochroom beeld op. Zonder het element kleur moeten landschapsbeelden hun aantrekkelijkheid voornamelijk krijgen van vormen, lijnen en een goede licht- en schaduwwerking.

De grote moeilijkheid is om de kleur in beeld weg te denken en te ‘zien’ in welke grijstint elke betreffende kleur wordt weergegeven. Dat is niet eenvoudig. Geven rood en groen in een kleurbeeld een prima contrast, dan zijn deze als grijstinten nauwelijks van elkaar te onderscheiden. Een gouden tip mogelijk met onze huidige digitale toestellen is dan ook: stel een monochroom profiel of beeldstijl in. In de live-view zie je alles in grijstinten en is onmiddellijk duidelijk hoe de kleuren als grijstinten voorkomen. Met een systeemcamera zie je zelfs het resultaat al in de zoeker.

Fotografeer altijd in RAW! Laat je de camera zwart-witbeelden vastleggen in jpg-formaat, dan gooi je de mogelijkheid weg om nadien nog te kunnen bewerken. Want ook bij een monochroom beeld ontsnapt je niet aan nabewerking om deze nog krachtiger te maken.

Een kleuropname in het harde middaglicht zal al snel tegenvallen, maar het contrastrijke licht is voor een monochroom beeld net een noodzakelijk ingrediënt vanwege het grote verschil tussen licht en donker. Heb je daarnaast nog een aantal grijstinten die flink uit elkaar liggen, dan zijn de factoren aanwezig voor een goed zwart-witbeeld. Met dit contrast kan je flink variëren. Opnamen met een groot aantal grijstinten die flink met elkaar contrasteren, kunnen een aantrekkelijk resultaat opleveren. Hetzelfde geldt voor high-key (nadruk op lichte tonen) of low-key (nadruk op donkere tonen).

Spelen met de belichting zorgt uiteraard ook voor een beïnvloeding van het contrast. Het beroemde 10zonesysteem van Ansel Adams vormt hierin stof voor verdere studie. Alles is wel gebaseerd op analoge fotografie waarbij het uitgangspunt is ‘expose for the shadows’. Hierbij streef je naar nog enig detail in de schaduwen, daar toegelopen zwart niet meer te redden is. Overbelichte delen daarentegen zijn eenvoudig bij het afdrukken te redden.

Geheel anders is dit in digitale fotografie. Hier spreken we van ‘expose to the right’, waarbij we belichten op de hoge lichten en ervoor zorgen dat deze niet overbelicht zijn. De schaduwen corrigeren we in nabewerking.

Wat contrast betreft kunnen we spreken van twee soorten. Het lichtcontrast is het gemakkelijkst en deze is in het veld ook direct te bespeuren. Kleurcontrasten, vanzelfsprekend in een kleurenfoto, zijn moeilijker in zwart-wit. Zoals aangehaald is groen-rood niet zo’n geslaagde combinatie. Blauw en geel daarentegen geven je wel grijswaarden die ver genoeg uit elkaar liggen. Maar dit contrast op zich is niet voldoende om een boeiend beeld te leveren.

Daar de factor kleur niet meer meespeelt, resten enkel nog de vormen en structuur van de onderwerpen die nu de hoofdrol op zich nemen. Houd je beeld zo eenvoudig mogelijk en neem niet meer details in beeld dan noodzakelijk. Een boom tegen de lucht (silhouetten) of een spectaculaire wolkenlucht zonder al te veel detail in de voorgrond, om een aantal voorbeelden te noemen. Nevel kan zorgen voor een lichtere weergave van achtergronden die dan weer sterker contrasteren met een donker silhouet in de voorgrond.

Niet enkel hard licht loont. Ook met tegenlicht en strijklicht, die de textuur en patronen in een landschap doen leven, maak je boeiende platen – dat geldt zowel voor kleur als zwart-wit. Dit soort licht zorgt weliswaar voor minder contrast, maar brengt ook lange schaduwen. Die zijn weer een interessante aanvulling voor je beeldcompositie.

Vergeet tenslotte lange belichtingen niet. Wolkenluchten en waterpartijen komen daarmee zijdezacht in beeld en zijn ideaal voor het creëren van lege ruimtes. Dit vindt bij zwart-wit meer toepassing dan bij kleur. Natuurlijk blijft de compositie ook altijd belangrijk en is het aan de fotograaf om een gunstige positie van het licht af te wachten.

Kleurfilters voor zwart-wit?

Hoe tegenstrijdig het ook klinkt, kleurenfilters hebben wel degelijk hun nut in zwart-witfotografie. Je kan ze op een drietal manieren gebruiken:

• Voor kleurcorrectie
• Voor contrastwijziging (bv. donkerder maken van de lucht)
• Voor meer detail in onderwerpen (bv. kleuren met dezelfde grijstinten meer onderscheid geven)

Lichte kleuren verschijnen in monochroom als lichte grijstinten en hetzelfde kan gezegd worden van donkere kleuren. Met deze wetenschap kom je al een stuk verder in het inschatten van een zwart-witweergave. 

Het is geen geheim dat de verwoede zwart-witter op stap gaat met een stapeltje kleurenfilters van verschillende gradaties. Want net om de redenen van onvoldoende verschil in grijstinten (zie vorige paragraaf) kan je kleurfilters gebruiken. Natuurlijk kan je ze fysiek aanwenden bij de opname, maar je kan ze ook achteraf digitaal toepassen waarbij je nog veel extra mogelijkheden hebt. Deze techniek ligt ook aan de basis van de conversie van een kleurbeeld naar een monochroom beeld.

Het principe van een kleurenfilter toepassen veroorzaakt in je beeld de volgende wijzigingen. De eigen kleur wordt lichter weergegeven, terwijl de complementaire kleur juist donkerder in het beeld verschijnt. Kleine wijzigingen vinden eveneens plaats in de nabij liggende kleuren. Wat elke kleur teweegbrengt, lees je in het kader Kleurenfilterlijst. Afhankelijk van de gradatie (=sterkte) van het filter is het effect te variëren.

Niet enkel kleuren in het zichtbare spectrum hebben invloed op de weergave, ook atmosferische invloeden spelen een rol. Een voorbeeld hiervan is nevel, dat grotendeels uit ultraviolet licht bestaat. Zwart-witfilm is overgevoelig voor ultraviolet licht. Om die reden had zo goed als iedereen een UV- filter op de lens, dat echter te zwak is om de nevel uit sterke blauwe luchten te halen. Een geel- of roodfilter is een betere oplossing. Gezien de ongevoeligheid van de digitale sensor voor UV-licht heeft het aanwenden van een UV-filter geen zin. Het glas in je objectief filtert dit er trouwens al grotendeels uit.

De andere kant van het spectrum, bij het infrarood, is een ander verhaal. De digitale sensor is juist zeer gevoelig voor infrarood. In de lagen voor de sensor zit daarom een filter dat IR-stralen blokkeert, de zogenaamde hot mirror. Een gedeelte van die stralen bereikt echter nog steeds de sensor, omdat de overgang tussen rood en infrarood niet abrupt verloopt.  

Iedereen kent wel de vervreemde effecten van infrarode beelden. Met een IR-filter kan je ook met je digitale camera experimenteren zowel in kleur als in zwart-wit. Speciaal voor dit doel zijn digitale camera’s op de markt gebracht zonder dit IR-filter. Het brengt ons te ver van ons onderwerp om hier dieper op in te gaan. 

Uiteraard zullen ideale lichtomstandigheden ook leiden tot prima beelden, zelfs zonder gebruik van filters. Dat geldt zowel voor kleur als zwart-witfotografie. Spijtig genoeg heb je als fotograaf het licht niet in de hand, zoals een studiofotograaf dat wel heeft. Het mag je er echter niet van weerhouden om in mindere omstandigheden toch te fotograferen. Met behulp van filters kan je nog steeds pogen om het resultaat te verbeteren. Een landschap waaraan je in de eerste plaats voorbij zou lopen, kan met behulp van filters een aantrekkelijk onderwerp vormen. In feite hoeven landschapsfotografen voor zwart-witbeelden – wat betreft het onderwerp – slechts te letten op een drietal aspecten: contrast, vormen en patroon.

Kleurenfilterlijst

• wordt lichter, blauw wordt donkerder. Haalt wolken naar voren door het blauw wat donkerder te maken. In sneeuwlandschappen krijgen de blauwe schaduwen meer contrast.
• wordt lichter, blauw en blauwgroen worden donkerder. Het wolken-effect is sterker dan bij geelfilter. Geeft heldere beelden aan opnamen vanaf grote afstand.
• wordt lichter, blauwgroen/cyaan wordt donkerder. Een blauwe hemel wordt (bijna) zwart. Groene bladeren worden donkerder afgebeeld. Beeldt een zons- opgang of ondergang contrastrijk af. Geeft vreemde lichteffecten overdag.
• wordt lichter, magenta/paars wordt donkerder. Gebladerte wordt licht afgebeeld. Zorgt voor contrast in bossen.
• wordt lichter, geel wordt donkerder. Versterkt de nevel.
• zorgt voor een sterke verzadiging van kleuren (grijstinten) voor dramatische effecten. In combinatie met een roodfilter ontstaat een erg donkere hemel, terwijl gebladerte bijna wit wordt afgebeeld. Bijna vergelijkbaar met infrarood(effect)film. Verhoogt ook het contrast.

Omzetten van kleur naar zwart-wit

Hoewel de diehard zwart-witter het zal afraden, is een tegenvallend kleurbeeld soms nog te redden door een omzetting naar grijswaarden. Heb je bij de opname niet de intentie om monochroom te fotograferen, dan is de kans op een succesvolle softwarematige omzetting al heel wat kleiner. Tot dusver de stelling dat een goed zwart-witbeeld ontstaat met de intentie om ook daadwerkelijk in zwart-wit te werken in plaats van nadien de conversie te maken vanaf een kleuropname.

Vaak is dit namelijk het enige redmiddel als de sfeer van je kleurbeeld toch wat tegenvalt. Zonder enige inspanning zal je er echter ook niet in slagen, je hebt dikwijls behoorlijk wat werk aan een omzetting in zwart-wit. Of je nu met Photoshop of Lightroom aan de slag gaat doet er verder weinig toe, hoewel de mogelijkheden in het eerstgenoemde programma natuurlijk groter zijn. Van het grootste belang is dat je opname in RAW is opgenomen, zodat alle kleurinformatie nog aanwezig is. Het klinkt tegenstrijdig, maar dit is wel degelijk van belang voor je resulterende zwart-witbeeld.

Het lijkt vanzelfsprekend om je beeld om te zetten via Afbeelding˃Modus˃Grijswaarden. Maar het resultaat daarvan valt meestal tegen. Bovendien ben je na de conversie alle kleurinformatie kwijt die je anders in de kanalen nog terugvindt. Wat betreft die kleurkanalen in Photoshop, zet de instellingen zo dat je deze kleurkanalen in grijswaarden ziet. Dat helpt ook voor een betere beoordeling van je monochroom beeld.

Betere resultaten bekom je via Afbeelding˃Aanpassingen˃Zwart-wit of via een aanpassingslaag. De omzetting verloopt hier per afzonderlijk kleurkanaal. Bepaalde tinten kunnen tegengehouden of juist versterkt worden door (digitale) kleurenfilters toe te passen. Met Curven en Niveaus kan je het contrast versterken door de lichte partijen naar het wit en de donkere partijen naar het zwart te trekken. Dit kan zowel globaal als selectief.

Nog verder kan je gaan met tegenhouden en doordrukken (Dodge en Burn), technieken die rechtstreeks uit de donkere kamer stammen. Hierbij kan je plaatselijk zeer selectief contrasten nog aanpassen. Werk in meerdere kleine stapjes van zo’n tien procent in plaats van grote aanpassingen ineens. Enkele presets zijn voorhanden met handige voorgeprogrammeerde instellingen.

Naast Photoshop en Lightroom zijn er natuurlijk nog andere programma’s voorhanden die je voor je conversie kan gebruiken, ON1 Photo Raw, Capture One of Luminar AI. Ook bestaan er plug-ins voor zwart-witconversie die je in sommige van deze programma’s kan oproepen. De gekendste is ongetwijfeld Silver Efex Pro uit de Nik Collection. Deze verzameling plug-ins wordt aangeboden door het bedrijf DXO, en werkt samen met meerdere beeldbewerkingsprogramma’s. De kracht van Silver Efex Pro zit hem in de snelheid die je ermee haalt. Door een reeks slimme voorinstellingen zie je onmiddellijk aan de thumbnails wat het uiteindelijk effect is en kan je nadien de foto nog in detail aanpassen. Handig binnen deze plug-in zijn de zogenaamde control points. Door te klikken op een gebied kan je de grootte van selectie wijzigen en de sterkte van de aanpassing door schuifregelaars. Dat gaat handig en snel. Zelfs een omzetting naar verschillende soorten populaire zwart-witfilms zit in de profielen.             

Ruis en andere sfeerbrengers

Als er ergens een voordeel van ruis is, dan is het wel bij hooggevoelige zwart-witfilm. Ruis – of in filmtermen beter korrel genoemd – kan je hier niet als negatief beschouwen, maar veeleer als een sfeerbrenger. Naarmate de filmemulsie gevoeliger is, neemt ook de korrel in beeld toe, net zoals je digitaal meer ruis krijgt door een hogere ISO te selecteren. Onze digitale toestellen zijn echter zo performant dat je zelfs bij ISO 6.400 of hoger nog bruikbare opnamen maakt. Toch zie je best nog ruis in beelden geschoten bij weinig licht of in lange belichtingen. In kleurbeelden is dit storend, niet enkel door de korreligheid maar vooral ook door de kleurfoutjes. Dat wordt kleurruis genoemd en speelt in zwart-wit geen rol. Maar juist de ruis kan in monochrome beelden bijdragen aan de sfeer. Wil je ruis toevoegen aan een digitaal zwart-witbeeld, dan zal je dat softwarematig moeten doen. Je kan dit ook weer eventueel via plug-ins bekomen.

Een verwijt dat monochrome foto’s soms wel krijgen is dat alles te koel of kil overkomt. Dit valt te verhelpen door het toevoegen van warme tinten aan het beeld. Overbekend zijn de bruinachtige sepiafoto’s. Ook die zijn weer met software te verwezenlijken. Helemaal speciaal is het inkleuren van bepaalde onderdelen in de foto om deze zo een speciale uitstraling te geven. Feitelijk kan je hier niet meer spreken van een echt zwart-witbeeld. Een ander uiterste is het weglaten van alle grijstinten en enkel met wit en zwart werken. Dit speciaal effect werkt enkel voor zuiver grafische beelden.

Monochrome beelden zijn best moeilijk. Over de ganse lijn vergen ze meer werk en inspanning, en je hebt geen garantie op een goed resultaat. Maar als het meezit, kan je genieten van een tijdloos beeld met een perfecte sfeer en uitstraling.