Wat is scherptediepte en hoe werkt het?

Wat is scherptediepte en hoe werkt het?

Scherptediepte (in het Engels depth of field) is een belangrijk concept in de fotografie. Maar er bestaat heel wat verwarring over. Tijd om er even op scherp te stellen.Het is een veelgebruikte maar vage term in de fotografie. Vaak wordt scherptediepte omschreven als ‘het deel van een foto dat scherp wordt afgebeeld’. Als je op een bepaald punt in een scène scherpstelt, wordt dat punt uiteraard scherp weergegeven. Maar ook een zone voor dat punt en een zone achter dat punt kunnen op de foto scherp lijken. Hoe groter die zone, hoe groter de scherptediepte in de foto.

Grote en kleine scherptediepte De voorgaande definitie is technisch niet helemaal nauwkeurig. Eigenlijk is alleen het punt waarop je scherpstelt echt ‘scherp’. Maar een zone ervoor en erachter kunnen op de foto wel scherp lijken.We besparen je de theorie over hoe deze ‘aanvaardbare scherpte’ wordt berekend. In de praktijk volstaat het te weten dat de scherptediepte de afstand aanduidt tussen het meest nabije en het verste punt in de scène. Als die afstand groot is, heeft een foto een grote scherptediepte; is die afstand klein, dan spreken we over een kleine scherptediepte.De zone van de scherptediepte is niet gelijk verdeeld voor en achter het scherpstelpunt. Een derde van de scherptediepte ligt voor het scherpstelpunt, twee derde ligt erachter. Hoe groot de zone is, hangt van verschillende factoren af. Als je die leert onderscheiden en benutten, kan je scherptediepte creatief gaan gebruiken in je fotografie.

Diafragma speelt belangrijke rol

Het diafragma is de opening in de lens waar het licht door naar binnen valt. Door middel van een verstelbare mechanische ‘iris’ kan de diafragmaopening groter en kleiner gemaakt worden. Het diafragma regelt de belichting: hoe kleiner de opening, hoe minder licht er in een bepaalde tijdsperiode op de sensor kan vallen. Het diafragma heeft echter ook invloed op de scherptediepte.Als de andere factoren dezelfde blijven, wordt de scherptediepte kleiner naarmate het diafragma groter is. Met een heel klein diafragma (hoog diafragmagetal, bijvoorbeeld f/16) is de scherptediepte zeer groot. Met een groot diafragma (laag getal) is de scherptediepte klein. Daarom zijn ‘lichtsterke’ lenzen, met een groot maximaal diafragma (bijvoorbeeld f/1.8), zo gegeerd. Met dergelijke lenzen kan je je onderwerp makkelijk isoleren door de scherptediepte te beperken, zodat de voor- en achtergrond onscherp weergegeven worden.

De afstand tot het onderwerp

De afstand tot het onderwerp waarop je scherpstelt is ook belangrijk. Als je een lens met dezelfde brandpuntsafstand en een identieke diafragmaopening gebruikt, wordt de scherptediepte groter naarmate het scherpstelpunt verder van je verwijderd is. Bij macro- en close-upfotografie is de afstand tot het onderwerp erg klein, en heb je dus een erg kleine scherptediepte, zelfs bij kleine diafragma’s.Je vraagt je misschien af hoe je die afstand moet meten. Want is het de afstand tussen het scherpstelpunt en de beeldsensor of de film of de voorzijde van de lens? Het antwoord ligt ergens in het midden, in het zogeheten voorste ‘knooppunt’ van de lens. Maar bij een cameralens is dat niet aangeduid. In de praktijk meet je de afstand het best vanaf het voorste lenselement. Het is niet helemaal accuraat, maar de verschillen zijn verwaarloosbaar.

Brandpuntsafstand

Ten slotte speelt ook de brandpuntsafstand van je lens een rol. Hoe langer de brandpuntsafstand, hoe kleiner de scherptediepte bij gelijke afstand tot het scherpstelpunt en de diafragmaopening. Je merkt dat het snelst als je met een zoomlens inzoomt en het diafragma identiek houdt.Als je samen met de brandpuntsafstand van je lens ook de afstand tot het punt waarop je scherpstelpunt verandert, wijzigt de scherptediepte niet. Als je met een 300mm-lens scherpstelt op een punt op 10 meter en een ander op 1 meter afstand, blijft je depth of field hetzelfde. Je foto zal er wel anders uitzien, omdat de gebruikte lenzen een andere beeldhoek en een ander perspectief geven, maar de elementen in focus zijn dezelfde.

Sensorformaat wel of niet van invloed?

Je hoort wel eens zeggen dat een camera met een kleinere beeldsensor een grotere scherptediepte geeft dan een camera met een grote fullframesensor. Op online forums geeft zo’n uitspraak meestal aanleiding tot eindeloze welles-nietesdiscussies en veel verwarring. Die stelling is immers theoretisch niet juist, maar klopt in de praktijk wel. Hoezo?

Heeft het formaat van de sensor invloed op scherptediepte?

De scherptediepte wordt niet beïnvloed door het formaat van de beeldsensor, maar wel door de echte brandpuntsafstand van de lens (de ‘echte’ millimeters). Als je met een camera met kleine sensor dezelfde beeldhoek wilt krijgen als met een fullframecamera, moet je een lens met kortere brandpuntsafstand gebruiken. En door die kortere brandpuntsafstand is de scherptediepte in je foto wel degelijk groter.Een voorbeeldje om dat te verduidelijken. Als je een full-framecamera en 50mm f/2,8-lens scherpstelt op twee meter afstand, bedraagt de scherptediepte 0,27 meter. Gebruik je hiervoor een APS-C camera, dan moet je rekening houden met een cropfactor van 1,5.Om een vergelijkbare beeldhoek te krijgen, heb je op de cropcamera dus een lens met brandpuntsafstand van ongeveer 35 mm nodig. Met diafragma f/2,8 op een afstand van twee meter, is de scherptediepte 0,37 m en dus groter dan op de fullframecamera. Wil je hetzelfde resultaat als op de fullframecamera, dan zou je de 35mm-lens op diafragma f/2 moeten gebruiken.Hoe kleiner de sensor, hoe duidelijker dat effect wordt. Met de 1-inch sensor in de Sony RX100 heb je een brandpuntsafstand van 18 mm nodig om de beeldhoek van een fullframecamera met 50mm-objectief te krijgen. Met diafragma f/2,8 is de scherptediepte dan al 0,79 m. De scherptediepte wordt echt gigantisch als je kijkt naar compactcamera’s en smartphones. Om daar het equivalent van een 50mm op fullframe te krijgen, mag de brandpuntsafstand slechts enkele millimeters bedragen.

Creatief met scherptediepte

Nu we weten wat scherptediepte is en welke factoren ze beïnvloeden, kunnen we ze creatief gaan gebruiken in onze fotografie. Een grote of kleine scherptediepte heeft pas zin als je ze gebruikt om de aandacht van de kijker te sturen.Bij landschapsfotografie kan een klein diafragma (f/22 bv.) zinvol zijn als je een bloem op de voorgrond en bomen op de achtergrond beide scherp wilt afbeelden. Als je een groothoeklens gebruikt met een klein diafragma en niet te dicht bij de bloem gaat staan, krijg je makkelijk een scherptediepte tot oneindig.Je kan vanop dezelfde positie echter ook een heel andere foto maken, door in te zoomen op de bloem met een groot diafragma. Zo houd je de bloem scherp in beeld, en vormen de bomen een (hopelijk mooie) onscherpe achtergrond.

Wat doe je bij portretten?

Bij portretten is het vaak aangewezen om de scherptediepte te beperken, zodat de achtergrond de aandacht niet afleidt. Je kan hier heel ver in gaan: als je een lange brandpuntsafstand en een groot diafragma gebruikt, bedraagt de scherpstelafstand maar een paar centimeter.Stel scherp op de ogen en let op dat het model of jijzelf tijdens de shoot niet te veel beweegt. Bij zeer kleine scherptedieptes kan je de camera in continumodus en op continu-autofocus zetten en meerdere opnames na elkaar maken. Achteraf kies je dan de foto waar de ogen het scherpst weergegeven worden.

De scherptediepte berekenen

Er bestaan handige hulpjes om de scherptediepte te berekenen, zoals de website dofmaster.com. Ook zijn er verschillende apps voor iOS en Android te downloaden (zoek op ‘depth of field’ of ‘dof’). Je voert je cameramodel, brandpuntsafstand, scherpstelafstand en diafragma in, en krijgt meteen het exacte scherptedieptebereik.Wat is bokeh? Een term die ook vaak genoemd wordt, is bokeh. Wat dat precies is, leggen we je uit in dit korte artikel.