Wat is waarheid in fotografie?

We gaan er al te vaak van uit dat een foto waar is. Woorden kunnen misleiden, een verhaal kan de waarheid verdraaien, maar een foto liegt niet. Wat we kunnen zien, moeten we ook geloven. Of niet? De Amerikaanse cineast Errol Morris schreef er een intrigerend boek over.

Het verhaal van Errol Morris begint in 1855, tijdens de Krimoorlog. Dat bloederige conflict tussen Rusland en de vreemde alliantie van Engeland, Frankrijk en Turkije is de eerste oorlog die uitgebreid gefotografeerd werd. Wegens de omslachtige opnameprocedure en de lange belichtingstijden is er nog geen sprake van actiefoto's, maar de aanwezige fotografen kunnen wel de gevolgen van schermutselingen vastleggen.

Het mysterie van de kanonskogels
Een van de beroemdste foto's uit de Krimoorlog is 'The Valley of the Shadow of Death' van Roger Fenton. Deze toont een desolaat landschap waardoor een weg richting horizon loopt. Bij nader inzien blijkt de grond bezaaid met kanonskogels. En dat verklaart de titel van de foto: troepen die zich op deze weg waagden, werden langs drie kanten onder vuur genomen door Russische artillerie en stonden dus echt wel in de 'Schaduw des doods'.

Maar zo eenvoudig is het helaas niet. Er bestaan twee versies van Fentons foto: één waar de kanonskogels over de hele weg verspreid liggen , en één waar de kanonskogels aan weerszijden van de weg liggen.

De Amerikaanse essayiste Susan Sontag beweert dat Fenton de opzijgeruimde kanonskogels weer op de weg had gelegd, om een meer dramatisch beeld te krijgen. Morris slikt die boude bewering niet, en vertrekt op een speurtocht naar de juiste chronologie van de twee foto's. Lagen de kogels op de weg, en heeft Fenton ze aan de kant gerold? Of lagen ze aan de kant, en heeft Fenton ze over de weg verspreid? En welke bedoeling had hij toen hij deed wat hij deed?

Topografische kaarten, weerberichten van die bepaalde dag in 1855, computerspecialisten in fotomanipulatie en een reis naar de Krim  – waar hij een authentieke kanonskogel uit de Krimoorlog mag onderzoeken – leiden Morris naar het antwoord dat even verrassend als vanzelfsprekend is. Het kost deze Sherlock Holmes van de fotografie zeventig pagina's om het mysterie te ontrafelen, en de ontknoping verveelt geen moment.

Manipulatie
Enscenering en manipulatie zijn sleutelwoorden die in de rest van het boek blijven terugkeren. In een van de hoofdstukken bespreekt Morris het bekende kiekje van een lachende Amerikaanse soldate naast een dode Irakees in de Abu Ghraib-gevangenis.

Het is zo'n duidelijk beeld dat we meteen menen te weten wat erop te zien is, ook al kennen we de context niet. Morris pluist die context uit, en wijst er ons op dat de waarheid veel complexer is dan we menen.

Voor fotojournalisten geldt de regel dat zij niets mogen veranderen aan de scène die ze vastleggen. Maar ook zonder dat ze die regel overtreden riskeren ze beschuldigd teworden van manipulatie, door hun keuze van standpunt en perspectief. Morris bespreekt een erg controversiële foto uit de recente geschiedenis.

Hij toont een door de Israëlische luchtmacht gebombardeerd flatgebouw in Libanon, met op de voorgrond een stoffige Mickey Mouse-pop. Ook al heeft de fotograaf (Ben Curtis van Associated Press) alleen maar geregistreerd wat hij zag, ook al heeft hij het bijschrift bij de foto zo neutraal mogelijk geformuleerd, toch stelt hij zich bloot aan de beschuldiging van anti-Israëlische propaganda.

Morris analyseert de foto en toont aan dat hij ook als anti-Hezbollah-propaganda geïnterpreteerd kan worden, omdat zij kinderen als menselijk schild bij hun wapendepots zouden gebruiken. Je kan op elke foto zien wat je toch al geloofde; de foto bevestigt dan alleen je vooroordelen. Op dat soort relativisme heeft Morris het niet begrepen. Zijn boek leert vooral om goed te kijken, en niet te oordelen voor je alle nuances en details van een beeld hebt gezien.

Errol Morris, Believing Is Seeing: Observations on the Mysteries of Photography. Penguin, 2011, 310 blz. ISBN 978-1-59420-301-5, 40 USD.

[extern_gallery urls=”http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/16/119261_1.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/16/119261_2.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/16/119261_3.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/16/119261_4.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/16/119261_5.jpg” caption=”Roger Fenton, ‘The Valley of the Shadow of Death’ (1855)||Roger Fenton, ‘The Valley of the Shadow of Death’ (1855)||Chuck Graner, ‘Sabrina Thumbs Up’ (2003)||Ben Curtis/Associated Press (2006). Een stuk speelgoed ligt tussen gebarsten glas van de ramen van een appartementsgebouw dat geraakt werd door Israëlische luchtaanvallen in Tyre in Zuid-Libanon, afgelopen maandag.||Omslag van het boek van Errol Morris.”]