Wat is portretrecht en mag je zomaar iedereen fotograferen?

Als fotograaf bevind je je vaak op het kruispunt van twee fundamentele rechten: jouw recht op vrije meningsuiting en het portretrecht van degene die je fotografeert. Maar hoe ver reikt jouw vrijheid precies? En wanneer heb je toestemming nodig?

Wat is portretrecht?

Portretrecht is het recht van een persoon om te bepalen of, en zo ja hoe, een afbeelding waarop hij of zij herkenbaar voorkomt, mag worden gepubliceerd. In België is dit recht geen aparte wettelijke regeling, maar wordt het afgeleid uit het algemene recht op privacy en het verbod op ongeoorloofde openbaarmaking van persoonsgegevens. Concreet houdt dit in dat je de toestemming nodig hebt van een herkenbaar afgebeelde persoon vóór je zijn of haar foto publiceert. Het maken van een foto op zich is minder strikt geregeld, maar zodra je die wil gebruiken of verspreiden, gelden wel duidelijke regels.

Een “portret” hoeft geen geposeerde foto te zijn. Ook spontane beelden of videofragmenten waarop iemand duidelijk herkenbaar in beeld komt, vallen hieronder. Zelfs wanneer maar een klein deel van het gezicht zichtbaar is, kan de persoon herkenbaar zijn via context, kleding of andere visuele aanwijzingen. Het portretrecht biedt de afgebeelde persoon bescherming tegen ongewenste verspreiding van zijn of haar beeltenis. Het betekent echter niet dat elke herkenbare foto verboden is. Of publicatie is toegestaan, hangt af van de context (informatief of commercieel), de plaats (openbaar of privé), de rol van de persoon (publiek figuur of niet), en of er toestemming is verleend.

Het portretrecht komt pas in het gedrang bij de publicatie of verspreiding van een beeld, niet bij het louter maken van een foto. Toch kan het maken van een foto in sommige gevallen ook al een inbreuk zijn, bijvoorbeeld bij stalkingsituaties of als het gebeurt op privéterrein zonder medeweten.

In tegenstelling tot Nederland, waar het portretrecht (art. 21 en 35 Auteurswet) een wettelijke basis kent, is in België vooral de rechtspraak en de privacywetgeving (zoals de AVG/GDPR) richtinggevend. De Gegevensbeschermingsautoriteit (GBA) hanteert daarbij het standpunt dat een foto van een persoon onder de Algemene Verordening Gegevensbescherming valt wanneer de persoon identificeerbaar is.

Wanneer heb je toestemming nodig?

Je hebt toestemming nodig van de geportretteerde wanneer:

• de persoon herkenbaar in beeld is,
• en de foto gebruikt wordt buiten de privésfeer (bv. op een website, sociale media, tentoonstelling, publicatie).

De toestemming moet specifiek zijn voor het beoogde gebruik (bijvoorbeeld: publicatie in een portfolio, op sociale media, voor commerciële doeleinden). Mondelinge toestemming is geldig, maar moeilijk bewijsbaar. Daarom wordt een schriftelijke toestemming (model release) sterk aanbevolen, zeker in commerciële of publieke contexten. Bij minderjarigen is de toestemming van een ouder of voogd verplicht.

Toestemming kan zowel expliciet als impliciet worden gegeven:

• Expliciete toestemming wordt uitdrukkelijk gegeven, mondeling of schriftelijk. Schriftelijk is juridisch gezien het veiligst. Dit type toestemming is noodzakelijk voor gevoelige of commerciële contexten, zoals publicatie in advertenties of in naaktfotografie.
• Impliciete toestemming kan afgeleid worden uit het gedrag of de situatie van de geportretteerde. Bijvoorbeeld: iemand die gewillig poseert op een openbaar evenement kan worden geacht impliciet toestemming te geven voor eenmalige publicatie in verslaggeving over dat evenement. Dit geldt echter enkel voor het eerste voorziene gebruik. Voor elk hergebruik is alsnog expliciete toestemming nodig.

De context en het doel van de publicatie spelen dus een belangrijke rol bij de beoordeling of impliciete toestemming volstaat. Gebruik je de foto later voor een andere toepassing dan oorspronkelijk bedoeld (bijvoorbeeld een commerciële campagne), dan volstaat impliciete toestemming niet meer en moet je expliciete goedkeuring vragen.

Uitzonderingen: publieke ruimte en journalistieke context

In de publieke ruimte mag je in principe fotograferen zonder voorafgaande toestemming, zeker wanneer de personen slechts toevallig in beeld komen. Denk aan voorbijgangers op een plein. Ze moeten dan wel “bijkomstig” zijn, dus niet het hoofdonderwerp.

In een journalistieke context (persfotografie of documentaire projecten) is er meer ruimte voor het maken én publiceren van foto’s, dankzij de zogenaamde journalistieke uitzondering in de AVG. Toch moet er altijd een belangenafweging worden gemaakt tussen het recht op informatie en het recht op privacy. De context van publicatie speelt daarbij een cruciale rol.

Voorbeelden:

• Een foto van festivalgangers op een muziekfestival in een nieuwsartikel over het evenement is doorgaans aanvaardbaar.
• Diezelfde foto hergebruiken in een commerciële campagne voor frisdrank is dat niet, tenzij je expliciet toestemming kreeg.

Sociale media en hergebruik

Foto’s verspreiden via sociale media valt ook onder de regels van het portretrecht en de AVG. Wie een foto deelt van een herkenbaar persoon op Instagram, Facebook, TikTok of een andere sociaalnetwerksite zonder diens toestemming, loopt juridisch risico. Dit geldt des te meer bij negatieve beeldvorming, manipulatie of commerciële toepassingen.

Het gebruik van foto’s op sociale media wordt vaak als ‘informeel’ beschouwd, maar juridisch maakt dat geen verschil: zodra je een beeld deelt waarop iemand herkenbaar is, en die persoon niet expliciet heeft toegestemd tot dat gebruik, bevind je je op glad ijs. Zeker wanneer de context afwijkt van het oorspronkelijke doel (bijvoorbeeld een portret dat bedoeld was voor een tentoonstelling, maar later viraal gaat op sociale media), kan dat leiden tot klachten of juridische stappen.

Platformen zoals Facebook en Instagram leggen in hun gebruiksvoorwaarden weliswaar een ruime licentie op voor gedeelde content, maar dat ontslaat jou als fotograaf niet van je verplichtingen onder de privacywetgeving en het portretrecht. Jij blijft verantwoordelijk voor het verkrijgen van geldige toestemming van de geportretteerde.

Bovendien kunnen virale beelden moeilijk teruggedraaid worden. Een onschuldige foto kan, buiten jouw medeweten, opgepikt worden door derden, gedeeld of gebruikt in andere contexten. Dit kan schadelijk zijn voor het afgebeelde individu en juridische gevolgen hebben voor jou als maker of oorspronkelijke uploader.

Let op: impliciete toestemming (bijvoorbeeld iemand die poseert op jouw verzoek) geldt enkel voor het eerste gebruik. Voor ander of later gebruik (zoals opname in een boek, portfolio of herpublicatie op een ander platform) is opnieuw expliciete toestemming nodig. Het is dus raadzaam om ook voor sociale media minstens mondelinge en bij voorkeur schriftelijke toestemming te vragen, zeker bij gevoelige beelden of portretten van kinderen.

Auteursrechten en gebouwen

Gebouwen of kunstwerken mogen in principe vrij gefotografeerd worden als ze permanent zichtbaar zijn in de publieke ruimte. Maar musea, privéterreinen en sommige gebouwen (zoals het Atomium in België) kunnen zich beroepen op het auteursrecht of hun huisreglement. Zij kunnen fotografie verbieden of beperken. Je mag dus niet zomaar foto’s nemen in een museum of op privé-eigendom, zeker niet met het oog op publicatie. Vraag steeds naar de voorwaarden.

Tips voor fotografen

• Werk met toestemmingsformulieren (model releases), zeker bij portretten die je wil publiceren of verkopen.
• Geef altijd context bij je foto’s als je publiceert.
• Maak een duidelijk onderscheid tussen fotografie in opdracht (bijv. voor een klant), vrije artistieke expressie, journalistiek werk en commerciële publicatie.
• Fotografeer je op een evenement of festival? Check of de organisator richtlijnen voorziet.