Wat betekent de fotograaf voor de natuur in Afrika?

Is het goed voor het algemene klimaat in Afrika als de fotografen van de rest van de wereld er wegblijven? In dit artikel wordt dit complexe vraagstuk door Afrika- en natuurfotografe Ingrid Vekemans geanalyseerd.

Situering

Het klimaat en onze ecologische voetafdruk zijn populaire gespreksonderwerpen. De vraag wordt gesteld of we niet beter thuis zouden blijven om zo geen onnodige kerosine de lucht in te sturen. Het klinkt logisch dat het antwoord op deze vraag volmondig ‘ja’ zou zijn. Maar net als zoveel vraagstukken in het leven, is het antwoord zelden zwart of wit. Sommige zaken zijn veel complexer en vragen een genuanceerd antwoord.

Ik reis al bijna 30 jaar naar Afrika waarvan ik me de laatste 2 jaar voornamelijk heb verdiept in natuurbescherming en de moeilijke vragen die er nu de ronde doen. Dit artikel is geschreven vanuit mijn eigen ervaring en denken, en vanuit interviews en research ter plaatse. Het is een wespennest waarin ik me begeef, waarbij ik langzaamaan inzicht krijg in het reilen en zeilen ervan.

Reële problemen

Hoewel sommigen ook dit nog in twijfel trekken, is de algemene wereldvisie dat we als individu iets aan het klimaatprobleem kunnen verhelpen. Ook in Afrika zijn grote klimaatveranderingen merkbaar de laatste decennia. De regenseizoenen en de droge seizoenen worden minder voorspelbaar, droge seizoenen duren vaak veel langer dan ze ooit gedaan hebben en wanneer de regen eindelijk valt, valt die soms zo overdadig dat de schade enorm is.

Een ander feit lijkt te zijn dat vliegtuigen één van de grootste bijdragers aan deze problematiek zijn. En toeristen komen doorgaans met het vliegtuig naar Afrika. Dat is niet anders. De algemene conclusie is dan ook dat het verdwijnen van toeristen een goede zaak is voor het globale klimaat. Maar is dat niet wat kort door de bocht?

Potentiële problemen

Bij een toerismestop komt de natuur in Afrika in woelige waters terecht. Op de vraag wat een toerismestop zou betekenen, kreeg ik paniekerige reacties van verschillende betrokken partijen.

De natuurbeschermingsorganisaties waar ik in Kenia mee samenwerk, maakten zich meteen zorgen over de stroperij die weer welig zou tieren. Ze hadden er immers een voorproefje van gehad tijdens de Coronacrisis. Het romantische idee dat de dieren het toch lekker rustig zouden hebben als er geen toeristen meer komen, bleek niet meer dan dat: een romantisch idee. Rust in de natuur betekent ook rust voor de stropers. Die konden zonder sociale controle van de toeristen heel makkelijk hun dieronvriendelijke activiteiten weer oppakken. Er waren ook minder parkwachters aanwezig, zowel omwille van de lockdown als omwille van het feit dat velen om financiële redenen op non-actief werden gezet. Zo werden volwassen olifanten weer veel meer geveld voor hun slagtanden, ongeacht of deze olifant een volledig afhankelijk kalf getraumatiseerd en in levensgevaar achterliet.

Bij een toerismestop komt de natuur in Afrika in woelige waters terecht.

Toeristen brengen, naast sociale controle, bovendien geld naar de natuurreservaten èn naar de natuurbeschermingsorganisaties. Een deel van dat geld gaat niet alleen naar het betalen van de parkwachters, maar ook naar de omliggende nederzettingen van mensen, die gecompenseerd worden voor het feit dat ze het betreffende land niet mogen gebruiken voor zichzelf, en voor het feit dat er vaak een conflict is tussen hun zorgvuldig aangelegde moestuin en een allesverwoestende olifant, of tussen hun veestapel en een hongerige leeuw.

Op humanitair vlak dreigt ook een catastrofe. Ik neem even Kenia als voorbeeld, het land dat ik het beste ken. De toeristische sector staat er voor 10% van de werkgelegenheid, terwijl 40% van de bevolking werkloos is en 50% van de Kenianen beneden de armoedegrens leeft. Dit zijn officiële cijfers.

Werknemers in de toeristische sector hebben relatief goed betaalde banen. Zij steunen hiermee hun uitgebreide familie – die zelf dan ook weer een uitgebreide familie hebben – en trekken hen zo uit die officiële armoede. Er werd me eens gevraagd waarom al die werklozen dan geen werk zoeken.

Dat is een vraag die makkelijk te beantwoorden is. Er ìs geen werk. Er is onvoldoende betaald werk voor de hele actieve bevolking. Briljante universitairen geraken met hun diploma meestal niet aan de bak. Zij zoeken vaak hun toevlucht tot de toeristische industrie en worden goed betaalde gidsen.

Verblijvend in een natuurgebied, geleased door een privé-investeerder in de safarisector, die hiermee werkgelegenheid biedt en compensatie verschaft aan de lokale bevolking, vroeg mijn universitair opgeleide gids aan me of ik me kon inbeelden hoe het er daar zou uitzien, als dit privé project er niet zou zijn. Veel afval, een labyrint van huisjes voor een arme, gedemotiveerde bevolking die zich het lot van de leeuwen, luipaarden en olifanten waardoor we nu omringd werden, niet zouden aantrekken. Ik kon dat beeld inderdaad zien, doorheen de betovering die er nu was in de plek waar we verbleven, omringd door gelukkige, lachende, gemotiveerde mensen.

Maar wat dan wel?

Op lange termijn kunnen er meer duurzame oplossingen gezocht en gevonden worden, helemaal uitgedacht en uitgewerkt door en voor de plaatselijke bevolking. Dat is de droom maar daar staan we nog veraf. Menselijke capaciteiten en dynamiek zijn er zeker al voldoende, geld helaas nog niet. Daar kan internationaal toerisme alleszins voorlopig aan bijdragen. Landen met geld hebben zich, meestal met goede bedoelingen, volop gemengd in Afrika. Het lijkt me een al te gemakkelijke ‘oplossing’ om Afrika nu te laten vallen.

Minder vaak het vliegtuig nemen, zal zeker wel bijdragen aan de klimaatproblematiek, maar is er geen discrepantie tussen de ecologische voetafdruk van een vliegtuig dat 500 toeristen vervoert en de talloze privéjets waar politici mee naar klimaatconferenties of andere topmeetings vliegen? Kan er in vliegtuigvervoer misschien een onderscheid gemaakt worden tussen landen die het toerisme echt nodig hebben om niet in armoede en een echte natuurcatastrofe te vervallen, en landen bij dewelke dat niet zo is?

Het idee dat er geld vanuit het buitenland zal blijven toestromen naar de Afrikaanse reservaten en natuurbeschermingsorganisaties zonder dat er nog toeristen voet op Afrikaanse grond zetten, is irrealistisch. Een direct bezoek aan het continent zorgt voor veel meer begrip en gevoel voor de problemen ervan, en brengt dus ook – dit moet niet verbloemd worden – meer geld in het laatje. Het engagement van de bezoeker wordt door zijn ervaringen aldaar en de informatie die hij onderweg krijgt, eenvoudigweg veel groter. De uitdaging bestaat erin het toerisme naar Afrika te blijven mogelijk maken, waarbij de goede effecten de negatieve overcompenseren.

Concreet helpen als fotograaf

Zonder alle landen van dit continent over één kam te willen scheren, zullen bezoeken van de natuur-, documentaire of portretfotograaf tot de welvaart en het welzijn van het betreffende land bijdragen. Dit gewoon al door het betalen van gidsen en accommodaties, waarmee de uitgebreide families van de betrokken personen zullen worden gesteund. Mensen die in armoede leven, zullen immers eerder kunnen verleid worden tot stroperij dan mensen voor wie de grootste druk van de ketel is.

Mensen die in armoede leven, zullen eerder kunnen verleid worden tot stroperij dan mensen voor wie de grootste druk van de ketel is.

Door tijd te spenderen, open te staan en te luisteren, kan een fotograaf ook bijleren over de situatie in de reservaten, de sociale werking van de maatschappij en de conflicten tussen mens en natuur. Hij heeft bovendien het voordeel dat hij, gebruik makend van sociale media of zijn eigen intieme kring, foto’s heeft die de aandacht kunnen trekken op iets specifieks. Foto’s kunnen getoond worden met een verhaal erbij. Informatie zorgt immers voor onderbouwde betrokkenheid, maar droge informatie komt veel beter binnen met een goede foto erbij. Dat kan overigens ook een smartphonefoto zijn! In eerste instantie moet het beeld de aandacht trekken. Het moet dus een mooi of een rakend beeld zijn. Een professionele fotograaf kan daar bovenop nog zijn steentje bijdragen door een boodschap over te brengen via foto’s, lezingen en/of artikels of andere publicaties.

Verder is het ook even nadenken over die ecologische voetafdruk. Zoals eerder gezegd, wordt een vlucht gedeeld met honderden anderen. Tegelijkertijd wordt thuis geen verwarming voor het huis of brandstof voor het voertuig, noch water verbruikt. Uiteraard wordt dan weer brandstof en water verbruikt in Afrika, maar daar word je er met bordjes om de haverklap aan herinnerd om er spaarzaam mee om te gaan. Meer en meer staan er emmers onder de douche, die gebruikt worden voor het gieten van planten en bomen of om te poetsen. Toeristen worden aangespoord om tijdens hun verblijf enkele bomen mee te planten op plaatsen waar ze vergaan of vernietigd zijn. Bovendien is een vergelijking met de ecologische voetafdruk van wat men daar eet in vergelijking met thuis, zeker de moeite waard. Denk aan alle fruit- en groentensoorten die bij ons worden geïmporteerd vanuit Afrika, terwijl vlees en vis die daar geconsumeerd worden ook lokaal gewonnen worden.

Verder is het ook zinvol om na te denken over hoe men zelf in het dagelijkse leven de ecologische voetafdruk kan verminderen om zo een ‘uitstap’ naar Afrika te compenseren. Het is misschien thuis een extra motivatie om iets in de levensstijl te veranderen, iets wat men anders niet of niet in dezelfde mate zou doen?

Wanneer je als fotograaf naar Afrika wilt reizen, kan je altijd de ecologische visie van het bedrijf waar je bij boekt, onderzoeken. Ondersteunt dit bedrijf ecologische of humanitaire projecten, dan draagt je reis bij tot je toekomstige afdruk.

Tenslotte kan je ook foto’s schenken aan natuurbeschermingsorganisaties. Informeer je dan vooraf goed over hun noden. Ik vraag zelf op voorhand op welke manier ik hen kan assisteren en stem mijn programma en fotografie daarop af. Het levert dan misschien niet de plaatjes op waar je het best mee scoort op social media, maar je vult op zijn minst je fotografie zinvol in. Zie dit dan vooral ook als jouw manier om terug te geven, en vraag hiervoor geen geld. Een groot deel van de tijd zal je ook gewoon mooie en boeiende foto’s maken die mensen de ongelooflijke schoonheid van de Afrikaanse natuur laten zien. Dit kan de kijkers motiveren om af en toe een steentje bij te dragen, al is het misschien maar door het delen van je boodschap.

Voorbeelden uit de praktijk

Ik was in Amboseli in Kenia tijdens een keiharde droogte. Dieren stierven er letterlijk bij de vleet door uitputting, ondervoeding en ziektes die door hun zwakte welig konden tieren. Ik werkte er samen met het Amboseli Trust for Elephants, een organisatie die – compleet overwerkt – in kaart probeerde te brengen welke olifanten gestorven waren en welke niet. Ik kon hen helpen om dode, stervende of zwaargewonde dieren te fotograferen en te lokaliseren, en de foto’s snel door te sturen, zodat zij hun bestanden en medische ingrepen, indien mogelijk en wenselijk, hierop konden afstemmen.

Bovendien kreeg ik een wenslijst van foto’s die ze konden gebruiken in presentaties, zowel voor bezoekers aan hun onderzoekskamp als voor presentaties aan al dan niet internationale bijeenkomsten om te praten over hun werk en hun noden.

In Tsavo in Kenia bevroeg ik de noden van het kleinschalige Tsavo Cheetah Project. Voor hen was het belangrijk om beeldmateriaal te hebben van het team in actie. Er was behoefte aan foto’s van een zekere kwaliteit die ze konden gebruiken op hun social media, op hun website, en tijdens hun presentaties. Verder hebben ze altijd interesse in het doorgestuurd krijgen van foto’s van jachtluipaarden die in Tsavo of de omliggende gebieden gezien worden. Er werd de nadruk op gelegd dat dit geen prachtige portretten moeten zijn omdat ze gewoon ter identificatie dienen. Foto’s van eenzelfde jachtluipaard, gefotografeerd frontaal, langs achter, langszij, in close-up, met een vermelding van de plaats: GPS-coördinaten, in de buurt van een bepaald kamp, een bepaald gebied, een specifieke rots, of iets dergelijks. Dit is een nuttige toevoeging voor eenieders fotografie. De beste shots kan de fotograaf voor zichzelf houden, maar goede registratieshots waar je verder niets mee doet, kunnen veel betekenen voor een natuurbeschermingsorganisatie. Het helpt bij het vastleggen van het aanwezige jachtluipaardenbestand, welke individuën zich momenteel waar bevinden en welke er niet meer worden gezien. Een observatie van een zwanger jachtluipaard of één met welpjes is altijd een uiterst waardevolle observatie!

De plaatselijke vraag naar deze foto’s of video’s is er, het lokale aanbod helaas nog niet.

Zelf heb ik door intensief en persoonlijk contact enkele natuurbeschermingsorganisaties uitgezocht waarbij ik vertrouwen heb in hun oprechtheid en engagement. Ik heb een platform geopend op Facebook waar ik regelmatig sommige van hun acties en nuttige informatie deel.

En zo zijn er talloze mogelijkheden om terug te geven. En daar is het nu tijd voor. Met respect voor mens en natuur. Tot het droomscenario waarheid wordt en ze ons niet meer nodig hebben. Met dat doel voor ogen werken we optimaal mee aan een duurzame oplossing.

Conclusies

• De natuur in Afrika heeft toerisme nodig.
• Zonder toerisme tiert stroperij welig.
• Zonder toerisme stijgt de armoede.
• De positieve effecten van Afrikatoerisme moeten de negatieve overcompenseren.
• Het uitdragen van deze boodschap is een goede eerste stap.
• Maak werk van wat je als fotograaf kan bijdragen aan het behoud van de Afrikaanse natuur.
• Maak werk van wat je als individu kan bijdragen aan je ecologische voetafdruk.
• Tip: Ingrid Vekemans African Wildlife Conservation Platform op Facebook.

Over Ingrid Vekemans

Ingrids passie voor fotografie ging aanvankelijk hand in hand met haar liefde voor Afrika en zijn wildlife. Ondertussen is zij in vele takken van de natuurfotografie thuis en werd haar werk meermaals internationaal bekroond.

Ingrid organiseert diverse kleinschalige workshops in verschillende aspecten van de natuurfotografie. Ook voor privé-coaching kan je bij haar terecht. Ingrid begeleidt bovendien fotosafari’s naar Afrika. Haar kennis en passie wil ze tijdens deze reizen – waarin het maken van mooie foto’s primeert – met andere natuur- en foto-enthousiasten delen.

Voor het volledige aanbod aan workshops en fotoreizen, kijk op www.ingridvekemans.com.