Tilt-shiftfotografie: de tiltfunctie

Creatief met scherpte

Een tilt-shiftobjectief laat toe om het optische gedeelte ervan te verschuiven (shift) en/of te kantelen (tilt) ten opzichte van de beeldsensor. In dit artikel onderzoeken we de mogelijkheden van de tiltfunctie (lees ook ons artikel over de shiftfunctie). Deze brengt een unieke en bijzonder krachtige eigenschap: ze laat toe het scherptevlak zo te plaatsen dat het samenvalt met een welgekozen deel van het onderwerp. Die optie tot ‘selectieve focus’ opent heel wat creatieve mogelijkheden.

Normaal staat het scherptevlak loodrecht op de as van het objectief, dus evenwijdig met de sensor. Afhankelijk van diafragma, brandpuntsafstand en focusafstand zullen alle voorwerpen binnen een bepaald gebied net voor en achter dat vlak scherp worden afgebeeld: de zone van de scherptediepte (zie Shoot 23). Om dit gebied groter te maken, kun je in de praktijk enkel het diafragma verkleinen (grotere f-waarde), maar daardoor verlies je uiteindelijk aan beeldscherpte door diffractie-effecten bij heel kleine diafragma’s. Het scherptevlak valt mogelijks ook niet samen met dat deel van het (driedimensionale) onderwerp waarop je de nadruk wilt leggen.

Tiltbewegingen laten je toe het scherptevlak zó te kantelen dat het niet langer evenwijdig met de sensor loopt, maar juist samenvalt met een welbepaald vlak in het onderwerp. Alle voorwerpen in dat vlak worden dan scherp afgebeeld, ook al liggen ze op verschillende afstand van de camera. Bij een natuurfoto bijvoorbeeld kan je de bodem van dichtbij (voorgrond) tot veraf (achtergrond) helemaal scherp afbeelden, zonder het diafragma sterk te sluiten. Of, in het geval van een opname in een winkelstraat: alle uitstalramen aan één kant van de straat over de gehele lengte in focus brengen, terwijl de rest van de straat onscherp wordt afgebeeld.

Na het kantelen beschrijft de scherptediepte niet langer een zone die evenwijdig loopt aan het scherptevlak, maar vormt ze een wigvormig gebied dat breder uitloopt naarmate de afstand toeneemt. Het tilteffect creëert niet noodzakelijk een grotere scherptediepte, het laat wel toe het scherptegebied optimaal te plaatsen ten opzichte van het onderwerp. Het ingestelde diafragma bepaalt hoe breed de ‘wig’ met scherptediepte zich uitstrekt. Zowel een grotere kantelhoek als een groter diafragma versmallen de selectieve focuszone.

Het Scheimpflug-principe

Het tilteffect wordt wiskundig beschreven door het Scheimpflug-principe. Dat stelt dat bij een gekanteld objectief het beeldvlak (zeg maar de sensor), het lensvlak (loodrecht op de as van het objectief ) en het scherptevlak elkaar snijden in een gemeenschappelijke lijn. Bij het kantelen roteert het scherptevlak rond de snijlijn van het beeldvlak en het lensvlak. De kantelhoek bepaalt de afstand tussen het middelpunt van de lens en die rotatieas; de scherpstelafstand bepaalt de hoek tussen het beeldvlak en het scherptevlak. De kantelhoek en de focusafstand definiëren dus samen de exacte ligging van dat scherptevlak. Hoe langer de brandpuntsafstand en hoe dichter de camera staat t.o.v. het gewenste scherptevlak, hoe groter de kantel-hoek zal moeten zijn.

Scherpstellen bij gebruik van het tilteffect is een tijdrovend proces, omdat de kantelhoek en de scherpstelafstand elkaar beïnvloeden. Bij landschapsfotografie wil je het scherptevlak meestal horizontaal met de bodem laten samenvallen: op internet kan je tabellen vinden die in dit specifieke geval een goede startwaarde voor de kantelhoek aanraden. Eigenaars van een iOS smartphone of tablet kunnen in elke denkbare situatie uitstekende ondersteuning krijgen van de Snapi Tilt Calculator app.

Miniatuureffect

Als je de tiltfunctie in de omgekeerde richting toepast, en er bewust voor zorgt dat slechts een klein deel van het onderwerp binnen het wigvormige scherptegebied valt, dan krijg je het overbekende ‘fake-miniatuureffect’, dat je als ‘creatief filter’ op veel (compact)camera’s en in smartphone-apps vindt. Het wordt daar vaak ten onrechte als ‘tilt-shifteffect’ aangeduid, terwijl er van ‘shiften’ helemaal geen sprake is.

Het is een vorm van selectieve focus die het beste werkt wanneer je je fototoestel naar beneden richt vanop een hoger gelegen standpunt. Door de lens helemaal naar boven te kantelen en bovendien een groot diafragma te gebruiken, creëer je een bijzonder smalle scherpe zone. Je kunt het effect ook in verticale richting gebruiken om een deel van het onderwerp te accentueren en een soort ‘3D pop’ te geven. Zo zie je het wel eens gebruikt voor creatieve portretten (onder meer bij foto’s met een Lensbaby-objectief) om enkel een smalle strook over het gezicht van het model in focus te brengen.

Het fake-miniatuureffect in de meeste digitale camera’s geeft je geen tot heel weinig controle over de sterkte en het verloop van het effect. Het is eveneens beschikbaar in vrijwel alle nabewerkingssoftware. Daar krijg je meer uitgebreid controle over plaatsing, sterkte en verloop van het effect: een goed voorbeeld vind je bij NIK Analog Efex Pro.

Er blijft uiteraard een essentieel verschil: waar je met een tilt-shiftobjectief een beperkte zone van scherpte doet ontstaan, ga je met digitale nabewerkingen de overige gebieden juist kunstmatig vervagen.

Het tilteffect toegepast

Bij landschapsfotografie kan je met het tilteffect zowel de voorgrond (bijvoorbeeld een meertje) als de achtergrond (bijvoorbeeld een bergketen) scherp afbeelden, zonder een erg klein diafragma te moeten gebruiken. Een kleine kantelhoek is daar vaak voldoende voor. Bij architectuur- of stadsfotografie kun je dan weer een muur of afsluiting selectief scherp houden. Nog meer typische voorbeelden vind je bij foodfotografie (het hele bord scherp in beeld brengen), productopnamen (één zijde van een apparaat benadrukken), close-ups en macrofoto’s (munten of juwelen fotograferen)…

Denk erom dat na het kantelen van de lens een lichte aanpassing van de kadrering nodig kan zijn. Soms kan je de shiftfunctie inroepen om de gewenste kadrering te bekomen zonder de positie van de camera te moeten wijzigen.

De kracht van een tilt-shiftobjectief komt pas helemaal tot uiting wanneer die beide verstellingen worden gecombineerd. Daarbij is het erg belangrijk dat ze op het objectief onafhankelijk van elkaar in de gewenste richting kunnen worden ingesteld. Bij landschappen bijvoorbeeld zullen beide bewegingen het vaakst in verticale richting gebruikt worden. Bij architectuur- en productfotografie staan de verstellingen vaker loodrecht op elkaar.

[extern_gallery urls=”http://cdn.minoc.com/zd_images/2015/14/143098_tiltfunctiew.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2015/14/143098_klosjesm-ztiltw.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2015/14/143098_scheimpflug.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2015/14/143098_snapi1024.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2015/14/143098_xt11252w.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2015/14/143098_pencilssidebysidew.jpg” caption=”Voor het tilteffect kantelt het objectief t.o.v. de beeldsensor||Met de tiltfunctie bepaal je zelf de ligging van het scherptevlak||Het Scheimpflug-principe in de praktijk||Een handige app om de tilthoek en focusafstand vooraf in te schatten||Het welbekende miniatuureffect (maar hier niet fake!)||Dank zij een kleine tilt worden alle potloden in de rechterhelft van vóór tot achter scherp afgebeeld”]