Mag je iedereen fotograferen?

Als je met je camera op stap gaat, mag je dan zomaar alles en iedereen fotograferen? Of heb je van iedereen op de foto toestemming nodig? Twee juristen van Sofam geven raad.

De fotografie bevindt zich op het kruispunt van twee onvervreemdbare rechten: de vrijheid van meningsuiting van de fotograaf, en het recht op afbeelding en privacy van de persoon die wordt gefotografeerd. Soms botsen deze rechten, en dan is het aan de rechtbank om ze tegen elkaar af te wegen. Dat gebeurde vroeger niet altijd op dezelfde manier.

Vrijheid aan banden
In de jaren negentig van de vorige eeuw werd het recht op afbeelding in Europa (en dan vooral in Frankrijk) fors uitgebreid, maar ook in de Verenigde Staten zagen we diezelfde trend. Beroemdheden, anonieme personen, kunstenaars, architecten en eigenaars van een gebouw gebruiken tegenwoordig hun recht op afbeelding, auteurs- of eigenaarsrecht om een vergoeding te eisen wanneer een beeld van hen of hun eigendom verschijnt.

Vooral de persfotografie heeft te lijden onder de bewustwording van het recht op afbeelding. De onbezorgdheid waarmee een fotograaf als Lewis Hine de actualiteit kon vastleggen, is verdwenen. Hoe kan je immers verslag uitbrengen van een gebeurtenis als je tegelijk van alle afgebeelde individuen toestemming moet krijgen om hun afbeelding te mogen gebruiken? Die situatie vormt een bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting.

Ommekeer
Gelukkig lijkt zich in het begin van de 21ste eeuw een ommekeer af te tekenen die de vrijheid van meningsuiting ten goede zal komen.

We denken dan bijvoorbeeld aan de zaak rond fotograaf Luc Delahaye, die in de Parijse metro toevallige passagiers gefotografeerd had met een camera die in zijn tas verborgen zat. De foto's werden gebruikt in een boek met tachtig zwart-witportretten met perfect herkenbare gezichten.

Een van de geportretteerden diende een klacht in wegens “de commerciële uitbuiting van zijn gelaatstrekken”, “de droevige uitdrukking die hem belachelijk maakt” en de “negatieve gevolgen die deze publicatie had op het evenwicht in zijn gezin”. De rechtbank oordeelde echter dat er geen sprake kon zijn van schade, en dat Delahaye de vrijheid van meningsuiting niet foutief had gebruikt.

Portretrecht
Het recht op afbeelding of portretrecht is het recht van een individu om de weergave van zijn afbeelding toe te staan of te weigeren. Om een bepaalde en herkenbare persoon af te beelden, heb je diens toestemming nodig (of bij minderjarigen van een van de ouders of de voogd).

Die toestemming kan mondeling of schriftelijk gegeven worden. Een schriftelijke toestemming biedt natuurlijk meer zekerheid. Deze toestemming moet ook specifiek zijn, dat wil zeggen dat ze betrekking moet hebben op een of meer welomschreven gebruikswijzen (bijvoorbeeld een reportage, publicatie, tentoonstelling) van een of meer welomschreven foto’s.
 

Inbreuk op privacy
De toestemming kan expliciet of impliciet zijn. Een impliciete toestemming wordt afgeleid uit het gedrag van de afgebeelde persoon of zelfs van zijn sociale of professionele positie. Dat geldt bijvoorbeeld voor personen die tijdens de uitoefening van hun professionele activiteiten poseren, zoals fotomodellen, bekende artiesten en atleten.

De toestemming wordt eveneens beoordeeld volgens de context waarin de foto’s werden gemaakt en gepubliceerd. Van bekende personen wordt doorgaans aangenomen dat ze de weergave van hun afbeelding toestaan voor informatief gebruik, maar niet voor commerciële of reclamedoeleinden. Daarvoor is een aparte, expliciete toestemming nodig.

Ook hun privéleven moet gerespecteerd worden. Zo werd de afbeelding van een magistraat in badpak in de krant Le Soir Illustré door de rechter beschouwd als een inbreuk op het recht op privacy.

Deze impliciete toestemming geldt echter alleen voor het eerste vooropgestelde gebruik van de foto’s. Voor ieder hergebruik is de toestemming van het model nodig. Indien een fotograaf foto’s in zijn portfolio wenst te gebruiken, kan hij dus beter toch een schriftelijke toestemming van het model vragen. Bij een model dat naakt poseert op het salon van de fotografie, kan het vermoeden van impliciete toelating gelden, maar voor de publicatie van die foto’s in het tijdschrift Penthouse is haar expliciete toelating vereist.

De context
Personen die herkenbaar zijn op een foto of beelden van een publieke manifestatie of in het kader van actualiteitsverslaggeving, zullen dit in zekere mate moeten gedogen. Maar de rechtspraak houdt wel rekening met de context van publicatie. Bij een artikel over de langverwachte zomer mag je foto's gebruiken van studenten die op de terrasjes van hun studentenstad ijsjes eten. Wanneer deze beelden later opnieuw gebruikt worden in een documentaire over zwaarlijvigheid bij jongeren, zullen de geportretteerden zich wel tegen dit gebruik kunnen verzetten.

Het gebruiken van afbeeldingen die zijn genomen op een publieke plaats waarbij personen slechts toevallig en bijkomstig weergegeven worden, vereist geen toelating van de afgebeelde persoon. Toevallige passanten die niet het hoofdonderwerp van je foto uitmaken, hoef je dus niet om toestemming te vragen.

Gebouwen en goederen
Alleen personen kunnen portretrecht doen gelden. Als het gaat om foto’s van voorwerpen of dieren, kan de eigenaar zich dus niet beroepen op een recht op afbeelding. Hij kan zich echter wel tegen de reproductie van de afbeelding daarvan verzetten op basis van zijn materieel eigendomsrecht: hij kan de toegang tot zijn voorwerp of dier verbieden, of kan hier bepaalde voorwaarden aan vastbinden.

Personen die een eigendom of huis betreden, moeten zich bij de door de eigenaar opgelegde voorwaarden neerleggen. Musea of verzamelaars kunnen de toegang tot de werken dus koppelen aan het verbod om de werken te fotograferen. Foto’s die worden genomen op het domein of in de woning van een persoon zonder dat deze hiervan afwist, kunnen ook als een schending van de privacy worden beschouwd.

Naleving van auteursrecht
Een bijkomend probleem is de naleving van het auteursrecht. Het reproduceren van een kunstwerk zoals een architecturaal werk is in principe verboden zonder het akkoord van de auteur of zijn rechthebbenden.

Dat geldt niet wanneer dit werk ‘publieke eigendom’ is geworden (na afloop van de beschermingstermijn), of als de gebruiker zich op een uitzondering van het auteursrecht kan beroepen. Bijvoorbeeld bij een verslag over actuele gebeurtenissen.

Wat doet Sofam?
Sofam is een beheersvennootschap die gespecialiseerd is in de visuele kunsten. Als vennootschap zonder winstoogmerk verdedigt en beheert ze sinds 1979 de rechten van haar leden. Sofam verenigt meer dan 4.500 kunstenaars in de verschillende disciplines van de visuele kunsten.

Sofam int en verdeelt de auteursrechten die haar leden toekomen voor de exploitatie van hun werken: reproductierechten (boeken, posters, pers, merchandising), recht op publieke mededeling (televisie, bioscoop, internet, kabel), volgrecht, thuiskopie, leenrecht en reprografierechten (fotokopie).

Juridisch advies
Sofam biedt haar leden juridisch advies voor alles wat hun professionele leven en creatie aangaat: ze stelt modelcontracten ter beschikking voor het gebruik van de werken, ze ondersteunt auteurs bij onderhandelingen, geeft advies rond sociaal statuut en fiscaliteit, en staat haar leden bij vanaf de eerste contacten met partners.

SOFAM – Huis van de Auteurs – Koninklijke Prinsstraat 87, 1050 Brussel

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Shoot 12 (voorjaar 2011).

[extern_gallery urls=”http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/33/123129_shutterstock1633812.jpg||http://cdn.minoc.com/zd_images/2012/33/123129_webkrantenverkoperslewishine.jpg” caption=”Gelukkig hoef je niet altijd iedereen die je fotografeert om toestemming te vragen. (maxstockphoto/Shutterstock.com)||Lewis Hine, Krantenverkopers in Jersey City (c) Corbis”]